جهاد سازندگی استان اردبیل، نهادی انقلابی در استان اردبیل برای سرعت بخشی به سازندگی استان پس از پیروزی انقلاب اسلامی با هدف تعیین راهبردهای مربوط به توسعه و عمران روستاها و مناطق عشایری.

   پیشینه:  پیش از دوره قاجاریه نامی از اداره فلاحت و یا وزارت فلاحت در هیچ کتابی نیست، بلکه همه جا گفتگو از املاک شاه و دیوان خالص‌جات یا اداره خالص‌جات است. در زمان مظفرالدین شاه در ۱۲۶۹ش طبق تصویب‌نامه هیئت وزرا اداره‌ای به نام اداره کل فلاحت و تجارت تاسیس شد («تاریخچه»، بش).

   در ۱۳۰۹ش وزارت فلاحت و تجارت و فواید به دو وزارتخانه تقسیم شد، وزارت اقتصاد ملی و وزارت راه اداره‌های فلاحت و تجارت و معادن، وزارت اقتصاد ملی را تشکیل می‌داد. در شهریور ۱۳۱۰ وزارت اقتصاد ملی به سه اداره کل تقسیم شد که عبارت بود از اداره کل فلاحت، اداره کل صناعت و اداره کل تجارت. در ۱۳۱۱ش از دو اداره کل فلاحت و صناعت، یک اداره کل به نام اداره کل صناعت و فلاحت شکل گرفت که پس از دو الی سه سال از هم جدا شدند و دوباره اداره کل فلاحت و اداره کل صناعت هر یک جداگانه تاسیس شد و پس از چند سال نام اداره کل فلاحت به اداره کل کشاورزی تبدیل شد (همان).

    از شهریور ۱۳۲۰ اداره کل کشاورزی به وزارت کشاورزی تغییر یافت. در ۱۳۳۵ش هدف و وظایف وزارت کشاورزی و شرح وظایف آن تدوین شد. از ۱۳۴۶ تا۱۳۴۷ش  با تصویب قوانینی چهار وزارت‌خانه کشاورزی، اصلاحات ارضی، منابع طبیعی، تولیدات کشاورزی و مواد مصرفی فعالیت‌های مربوط به بخش کشاورزی را عهده‌دار شدند (همان).

    در ۱۳۵۰ش وزارت منابع طبیعی منحل شد و وزارت کشاورزی و منابع طبیعی به وجود آمد و پس از شش سال از ادغام وزارت کشاورزی و منابع طبیعی و وزارت تعاون و امور روستاها وزارت کشاورزی و عمران روستایی تشکیل شد و سازمان آن در ۱۳۵۸ش به تصویب رسید.پس از یک سال براساس یک لایحه قانونی مراکز خدمات کشاورزی، روستایی و عشایری شکل گرفت. در ۱۳۶۲ش وظایف عمران روستایی و سازمان امور عشایری از وزارت کشاورزی جدا و به وزارت جهاد سازندگی محول شد. در ۱۳۶۶ش، سازمان شیلات و آبزیان از وزارت کشاورزی جدا و جزو وزارت جهادسازندگی شد. در ۱۳۶۸ ش بنا به تصویب مجلس شورای اسلامی امور بازرگانی چای از وزارت بازرگانی جدا و به وزارت کشاورزی محول شد. در ۱۳۶۹ش، منابع طبیعی و امور دام براساس قانون تفکیک وظایف وزارتخانه‌های کشاورزی و جهادسازندگی مصوب ۱۱شهریور۱۳۶۹ مجلس شورای اسلامی به وزارت جهادسازندگی واگذار شد (همان).

   بخش کشاورزی و توجه به توسعه و عمران روستاها پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران همواره مورد اهتمام و تائید قانونگذاران، برنامه‌ریزان و دستگاه‌های اجرایی و محور توسعه اقتصادی و اجتماعی بوده که همین موضوع باعث تحولات وسیعی در عرصه کشاورزی و روستاها و مناطق عشایری شده است (همان).

اما به دلیل برخی ناهماهنگی‌ها و سیاست‌ها، نظام‌ها و روش‌های ناکارا، تداخل وظایف، دوباره کاری‌ها و بروز حوادث طبیعی (نظیر خشک‌سالی و سیل) بخش کشاورزی در سال‌های اخیر با دشواری‌هایی رو به رو بوده که مانع از رشد مطلوب این بخش شده است (همان).

   به منظور رفع این نابسامانی‌ها و نارسایی‌ها، براساس قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دولت مکلف شد در جهت اصلاح نظام اداری، کاهش تصدی‌های غیرضروری، ارتقای بهره‌وری و کارایی نیروی انسانی و مدیریت دستگاه‌های اجرایی، حذف موازی کارهای و تجمیع امور کشاورزی، دام، توسعه و عمران روستایی تدابیر لازم را اتخاذ کند (همان).

    در این راستا، لایحه ادغام وزارت‌خانه‌های جهادسازندگی و کشاورزی و تشکیل وزارت جهادکشاورزی از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تهیه و پس تصویب هیات وزیران در تاریخ ۲۶ مرداد ۱۳۷۹ با قید یک فوریت به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد. این لایحه پس از ماه‌ها بحث و بررسی کارشناسی، سرانجام در تاریخ ۶ دی ۱۳۷۹ به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسید و در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۷۹ توسط شورای نگهبان تایید شد (همان).

   اهداف: مهم‌ترین اهداف سازمان جهاد کشاورزی ابلاغ پیام روح بخش انقلاب اسلامی به اقصی نقاط دور افتاده و محروم روستایی کشور، محرومیت‌زدایی و ارائه خدمات عمرانی، رفاهی، بهداشتی و آموزشی به روستاییان و عشایر،  فراهم آوردن زمینه‌های حضور و مشارکت گسترده روستاییان در عرصه تولید و سازندگی، اولویت دادن به روستا به عنوان پایگاه تولید و کشاورزی و خودکفایی غذایی در کشور، حرکت به سوی استقلال و خودکفایی کشور از طریق توسعه کشاورزی، دامداری، صنایع روستایی با همکاری سایر دستگاههای اجرایی و جلب مشارکت اقشار مختلف مردم (همان).

   وظایف: از اهم وظایف این سازمان می‌توان اشاره کرد که جهادسازندگی با وظیفه محوری محرومیت‌زدایی و عمران و آبادانی روستاهای کشور فعالیت خود را آغاز کرد. در ۱۳۶۹ش جهت انجام وظایف به شکل اصولی‌تر قانون تفکیک وظایف وزارتخانه‌های جهادسازندگی و کشاورزی در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و برابر این قانون علاوه بر عهده‌دار بودن توسعه عمران و صنایع روستایی و بهسازی روستایی، رسیدگی به امور عشایر وظایف دیگری چون وظیفه حفظ و احیاء و گسترش و بهره‌برداری از منابع طبیعی و جنگل و مرتع و آبخیزداری و امور دام و شیلات از وزارت کشاورزی جدا و به عهده وزارت جهادسازندگی واگذار شد و این وزارتخانه عهده‌دار وظایف خطیر و متعددی از جمله آبرسانی، بهره برداری از عرصه‌های جنگلی و مرتعی، تولید و تامین فرآورده‌های دامی و پروتئینی در کشور، توسعه آبخیزها، حفاظت از آب و خاک، توسعه و تقویت بنیه علمی و نیروی انسانی جهادسازندگی، تامین بهداشت دام و ساخت سد (همان).

   تشکیل جهاد سازندگی استان اردبیل:  تشکیل جهاد سازندگی در ۱۳۵۸ش با حضور آیت‌الله مروج (وفات: ۱۳۸۰ش)، نمایندۀ ولی فقیه وقت،  در محل ادارۀ هلال احمر شهرستان اردبیل تشکیل گردید. به همین منوال در شهرستان‌های استان نیز چنین اقداماتی برای تشکیل جهاد سازندگی صورت گرفت و در شهرستان مشکین‌شهر حجه‌الاسلام حیدر حیدری اناری و در شهرستان خلخال آیت‌الله خلخالی و در شهرستان گرمی حجه‌الاسلام فرخی‌نهاد جهاد سازندگی را تشکیل دادند و به محرومیت‌زدایی پرداختند (حنایی، ص۳).

   جهاد سازندگی از ۱۳۵۸ش تا ۱۳۵۹ش: جهاد سازندگی قبل از جنگ تحمیلی اقدامات و فعالیت‌های مهمی در روستاها انجام داد. برق‌رسانی، راه‌سازی، تأمین آب شرب، آموزش ترویجی روستاییان، صدور موافقت اصولی برای صنایع تبدیلی کشاورزی، امور دام و طیور و مواردی از قبیل از اهم فعالیت این نهاد بود (داداشی).

   فعالیت جهاد سازندگی استان اردبیل در هشت سال دفاع مقدس: با آغاز جنگ تحمیلی، حضو جهاد سازندگی اردبیل زیر نظر استان آذربایجان شرقی قرار داشت و در پشت جبهۀ جنگ نقش مؤثری از خود نشان داد. این نهاد با تهیۀ اقلام مورد نیاز در پشت جبهه به تقسیم کالاهایی همانند آرد، نان، انواع کنسرو، حبوبات، کفش و لباس، چادر، تانکر آب، انواع نوار کاست، دستگاه ضبط صوت، لوازم التحریر ممارست ورزید (همو).

    افزون بر موارد یاد شده ستاد پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی آذربایجان شرقی با لحاظ نیروهای اردبیلی، خدمات گسترده‌ای را در طول هشت سال دفاع مقدس ارئه نمودند که عبارت بودند از: احداث و مرمت جاده در دشت زیر آتش شدید دشمن (7280 کیلومتر به عرض ۶ الی ۱۲ متر)؛ احداث جاده در کوهستان (درجه ۱ و ۲) زیر آتش شدید دشمن (2100 کیلومتر)؛ تعویض تسطیح ریگلاژ جاده (3000 کیلومتر)؛ شن ریزی جاده (4500 کیلومتر)؛ مازوت پاشی (20000 کیلومتر)؛ جاده سازی در آب و هور زیر آتش شدید دشمن (7 کیلومتر)؛ احداث پایگاه پدافندی (360 مورد)؛ برفروبی جاده ها (1000 کیلومتر)؛ احداث انواع سنگر فلزی و بتنی (3500 مورد)؛ احداث خاکریز در حین عملیاتها (5000 کیلومتر)؛ احداث خاکریز یک جداره دو جداره در حالت پدافندی زیر آتش شدید دشمن (26000 کیلومتر)؛ احداث پل و آبرو (1248)؛ احداث و اداره حمام صحرایی و اورژانس و بیمارستان (168 مورد)؛  احداث سایت موشک زمین به زمین (11 مورد)؛ احداث باند چرخبال استاندارد (17 مورد امکان نشست و برخاست همزان ۵ مورد)؛  امداد و انتقال مجروحین (بطور وسیع)؛  احداث نمازخانه (100 مورد)؛ احداث و اداره ایستگاه و تعمیرگاه صلواتی مستمر دائمی و شبانه روزی (19 مورد)؛  تشکیل اکیپ نجات و امداد خودرو بطور مستمر و دائمی (5 اکیپ)؛ احداث چاه عمیق نیمه عمیق (17 مورد)؛ احداث سنگر تانک توپخانه سکو و آشیانه (1200 مورد)؛ احداث زاغه مهمات و پناهگاه (121 مورد)؛ زرهی کردن دستگاههای لودر و بولدوزر (10 مورد)؛  احداث راه اندازی و اداره کارخاه یخسازی (2 مورد)؛ حفر کانال (200 کیلومتر)  (احمدی، ص ۳۱).

    ایثارگران جهاد کشاورزی استان اردبیل در عملیات طریق‌القدس (1360ش، با هدف آزاد سازی بستان و رسیدن به مرز در چزابه) با زدن جاده در رمل رزمندگان را به مقر فرماندهی و توپخانه و مهندسی دشمن نزدیک و امکان شکست آنان را فراهم کردند. در عملیات فتح‌المبین (1361ش، با هدف آزاد سازی منطقه غرب رود کرخه و جاده دزفول دهلران و تامین اندیمشک) امکان نفوذ به خطوط پشت دشمن از دشت عباس و فکه را فراهم کردند که دشمن وادار به فرار شد و یا در عملیات والفجر ۸  (1364ش، تصرف فاو و تهدید بصره و از شمال) امکان عبور پایدار از اروند را با احداث پل بعثت که ابداع مهندسی روزآمد و نوآورانه در پل‌سازی بود وباعث شگفتی جهانیان شد فراهم نمودند (همان، ص ۳۴).

   بیش از ۷۰۰۰ نیروی داوطلب مردمی پس از گذراندن آموزش‌های رانندگی پایه یک و جرثقیل، آموزش رانندگی لودر، بلدوزر، بیل میکانیکی، گریدر، آموزش سرویس و نگه‌داری دستگاه‌های سنگین راهسازی و مهندسی، آموزش فنون نظامی و رزمی و رزم انفرادی و تاکتیک با کمک و مساعدت پادگان الغدیر سپاه به جبهه اعزام شدند. از این تعداد ۳۰ نفر شهید، ۱۳۹ نفر جانباز، ۲۵ نفرآزاده بودند (داداشی).

    فعالیت فرهنگی سازمان جهاد سازندگی استان اردبیل پس از جنگ تحمیلی: سازمان جهادکشاورزی یادمان شهدا را در ورودی ساختمان مرکزی سازمان ایجاد کرده و در نظر دارد که از پیکر شهدای گمنام با ساخت المان‌های دفاع مقدس و تبیین نقش جهاد سازندگی درجنگ، در سال‌های آتی استقبال کند.  علاوه بر آن، این سازمان درراستای تقویت فرهنگ ایثار و شهادت و تبیین ارزش‌های دفاع مقدس و بیان دستاوردهای شهدا و ایثارگران با برگزاری نشست‌های تخصصی و دعوت از شخصیت‌های کشوری و پیشکسوتان عرصه ایثار وشهادت وجمع‌آوری خاطرات رزمندگان جهادگر وتجلیل از الگوهای صبر واستقامت را سرلوحه عمل و کار خویش قرارداده و چاپ کتاب علمداران جهاد و مردان مهتاب و برگزاری یکصد نشست تخصصی با موضوع دفاع مقدس وبرگزاری ۶ یادواره شهدای سنگر سازان بی‌سنگر و برگزاری ایستگاه صلواتی و غرفه دفاع مقدس به صورت سالانه در محل باغ موزه دفاع مقدس که هرساله همزمان با هفته دفاع مقدس در راستای تحکیم مبانی وارزش‌های دفاع مقدس کوشیده است (همو).

   این نهاد پس از جنگ تحمیلی به پاس تکریم و قدردانی از شهدا و جانبازان و خانوادۀ ایثارگران ۵۵۰ نفر از آنان را در جهاد کشاورزی استان اردبیل جذب و استخدام کردند. از این تعداد ۲۵۰ نفر رسمی، ۲۵۰ روزمزد دایم و ۵۰ نفر به صورت پیمانی هستند (همو).

   مآخذ: احمدی، عمار، پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد استان اردبیل، نشریه فانوس، شماره ۱۳، شهریور ۱۳۹۰؛ «تاریخچه» (بارگذاری: بی‌تا)، وزارت جهادکشاورزی، <www.maj.ir> (دسترسی: ۱۰ خرداد ۱۴۰۴)؛ داداشی، علی (مسئول امور ایثارگران اداره کل جهادکشاورزی استان اردبیل)، مصاحبه با مؤلف، ۱۱ خرداد ۱۴۰۴؛ حنایی، رحمان، تاریخچۀ جهاد سازندگی استان اردبیل ، سند مورخ ۱۴۰۳ ش، شم بازیابی ۶۴۸۳۷/403210 ،موجود در جهاد کشاورزی استان اردبیل.

/محمد شهبازی/